1938-ci il noyabrın sonlarında Kremldə İosif Stalini qorxuya salan hadisə baş verib. Baş dövlət təhlükəsizliyi komissarı Lavrenti Beriya keçmiş “NKVD” (XDİK) komissarı Nikolay Yejovdan müsadirə olunmuş qovluqla rəhbərin kabinetinə daxil olub. Məxfi xidmətin yeni rəhbəri orada olan sənədləri sadalamağa başlayanda Stalin uzun illərdən sonra ilk dəfə özünü oyunçu yox, başqasının oyununda piyada kimi hiss edib.
“Dəmir komissar” və “terror cırtdanı” ləqəbli Yejov öz katibliyini kompromat fabrikinə çevirib. Amma o, təkcə “xalq düşmənləri” ilə bağlı dosyelər yığmayıb, onları dəstə-dəstə məhv edib. Yejov, öz adamları ilə - partiya yoldaşları, yüksək vəzifəli rəhbərlərlə, hətta Siyasi Büro üzvləri ilə maraqlanıb. Arxivist Şapironun nəzarəti altında olan “xüsusi arxiv”də danonsasiyalar, kəşfiyyat hesabatları, şayiələr və dedi-qodular olan qovluqlar saxlanılıb. Əgər ziyafətdə kimsə yersiz nə isə deyibsə, o, qeydə alınıb. Xalq komissarının məşuqəsi tapılıbsa, daha bir qovluq açılıb. Kiminsə korrupsiya əməli ilə bağlı şayiə yayılıbsa, onu da qeydə alıblar.
Təhlükəsizlik rəisi İsrael Daqinin xatırladığı kimi, “NKVD” hətta Yejovun ailəsinə xaricə gizli köçürmələr üçün valyuta saxlayıb. Hər bir belə əməliyyat bir kağız izi buraxıb və komissarı müşahidə hədəfinə çevirib. Bu, pis bir dairəyə çevrilib: Yejov nə qədər çox çirklənsə, onun üzərində də bir o qədər çox çirk görünüb.
Ən pis məqam Stalini bir qovluğun ortasında gözləyib - çar dövrünə aid 35 səhifəlik jandarm hesabatları. Çar agentləri tərəfindən ovlanan “Koba” adlı inqilabçı gənc İosif Cuqaşvilinin ləqəbi olub.
Digər səhifədə onun Turuxansk sürgününün pul qəbzləri də yerləşdirilib.
Bunu Yejovun “muzey maraqlarına” aid etmək olar, çünki o, mərkəzi Lenin muzeyinin yaradılmasında iştirak edib. Lakin 1938-ci ildə qeyri-müəyyən işarəsi olan istənilən kağız partlayıcı maddə səciyyəsi daşıyıb. Hətta Stalinin məxfi polislə əlaqələri haqqında şayiələr səssiz pıçıltılarla yayılıb və qovluqda bir yığın sənədlərdə göstərilib. Yejovun həbsindən sonra bu sənədlərin müəmmalı şəkildə yoxa çıxması təəccüblü deyil. Qeyd olunub ki, qovluq birbaşa Beriyanın sərəncamında olub.
Yejov işinin bitdiyini anlayanda “NKVD”-də panikalı təmizləmə başladıb. Komissarın özü günlərlə kabinetində kağızları cırıb tullantı səbətinə atıb. Şapiro qovluq yığınlarını yandırıb, lakin Beriya artıq “xüsusi arxiv”dən xəbərdar olub.
Noyabrın sonunda Yejov son hesabatını Stalinin şəxsi köməkçisi Aleksandr Poskrebışev vasitəsilə Stalinə təqdim edib. Hesabatda yüzdən çox insan, o cümlədən Xruşov, Malenkov, Vışinski, Beriyanın adı da yer alıb. O, həmçinin mənbələrə istinad edərək hər biri ilə bağlı ittihamedici sübutlar təqdim edib.
O vaxt “dəmir komissar”ın özü də kölgəyə çevrilib. O, ancaq axşam saatlarında sərxoş halda işə gəlib və bir neçə qədəhdən sonra birbaşa ofisindən Lefortovodakı dindirmələrə gedib. 1937-ci ildə Yejov zirvədə olub, Siyasi Büro haqqında “hamısı əlimdədir” deyə öyünüb. Amma 1938-ci ilin payızında o, qorxudan titrəyib, həmkarlarını söyməyə başlayıb. Həyat yoldaşının ölümündən sonra o, spirtli içki aludəçisinə çevrilib, həbs olunmaqdan qorxub.
Onun yeganə şansı gənc Stalin haqqındakı həmin sənədlər olsa da, xalq komissarı onlardan istifadə etməyib. Ya loyallığa görə, ya da “xalq liderini” şantaj etməyin onun öz ölüm fərmanını imzalamağa bərabər olduğunu başa düşüb. Onu müdafiə etməli olan arxiv ona qarşı dəlilə çevrilib.
Beriya sənədlərin nüsxəsini Stalinə təqdim edib. Məlum olub ki, Yejov “düşmənləri” himayə edib, məlumatları gizlədib və sənədləri saxtalaşdırıb. Tələyə düşən “terror cırtdanı” yaratdığı total nəzarət sisteminin qurbanına çevrilib. Stalin çox şey bilən hər kəsin yaxınlıqda mövcud olmasına icazə verə bilməzdi. Odur ki, 1940-cı ildə keçmiş xalq komissarı edam edilib, onun arxivi isə yoxa çıxıb.
Qeyd edək ki, 1938-ci ildə Yejovun göstərişi ilə Tatarıstanda təmizləmə əməliyyatlarına başlanılıb. Nəticədə, qısa müddətdə minlərlə adam xalq düşməni elan edilərək, ya sürgünlərə göndərilib, ya da güllələnib. 700 minə yaxın insanın ən ağır cəzalara məhkum olunmasında birbaşa iştirakı olan Yejov təkcə 1937-ci ildə 3170 yüksək vəzifə tutan adam güllələtdirib.
İlkin Nəcəf, Musavat.com
