Xroniki Obstruktiv Ağciyər Xəstəliyi (XOAX) artıq təkcə tibbi termin deyil, milyonlarla insanın həyatını alt-üst edən, ailələri sarsıdan, iş qabiliyyətini azaldan və vaxtından əvvəl ölümlərə yol açan qlobal bir təhlükədir. Statistikalar bu təhlükənin miqyasını açıq şəkildə göstərir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) məlumatına görə, dünyada hər 8 saniyədə bir insan XOAX-dan həyatını itirir. Bu gün dünyada 40 yaşdan yuxarı insanların təxminən 10 faizi ağciyər xəstəliyindən əziyyət çəkir. 2050-ci ilə qədər isə xəstələrin sayının 600 milyona çatacağı proqnozlaşdırılır. Dünyada üçüncü əsas ölüm səbəbi kimi qeydə alınan xəstəliklə bağlı vəziyyət xüsusilə siqaret istifadəsinin geniş yayıldığı ölkələrdə daha dramatikdir.
Tədqiqatlar göstərir ki, XOAX illər ərzində gizlicə irəliləyir, ilkin əlamətlər çox zaman "siqaretin təsiri", "yaşın gətirdiyi yorğunluq" kimi qəbul edilir və beləliklə, xəstəlik məkrli şəkildə güclənir. Ağciyər funksiyasını sürətlə azaldan xəstəlik həyat keyfiyyətini təkcə fiziki olaraq deyil, psixoloji olaraq da zəiflədir. Nəfəs darlığı, adi hərəkət zamanı çətinlik, gücsüzlük, bəlğəm, öskürək və yorğunluq - bütün bunlar xəstənin gündəlik həyatını alt-üst edir. Bu mübarizədə ən böyük silah isə yalnız müalicə deyil, eyni zamanda maariflənmə, vaxtında diaqnoz qoyulması və həyat tərzi dəyişiklikləridir.
Xəstəliyin əlamətləri: öskürək, təngnəfəslik, yorulma
Üç aydan çox davam edən öskürək, səhərlər artan bəlğəm, pilləkən qalxarkən nəfəsin çatmaması, tez-tez yorulma, sinə sıxılması və xırıltı Xroniki Obstruktiv Ağciyər Xəstəliyinin ilk əlamətləri olsa da, çox vaxt ciddi qəbul edilib nəzərə alınmır. Bu simptomlar adi soyuqlama və ya yaşlanmanın nəticəsi kimi qiymətləndirildiyi üçün xəstəlik irəliləyir, ağciyərin elastikliyi azalır və nəfəs yolları geri dönüşü olmayan şəkildə daralır. Nəticədə oksigen terapiyasına, xüsusi nəfəs cihazlarına və həkim nəzarətinə ehtiyac yaranır.
Tütün məmulatları, elektron siqaret və nargilə tənəffüs yollarının daimi zədələnməsinə səbəb olur. Xroniki Obstruktiv Ağciyər xəstələrinin təxminən 80 faizi siqaret çəkənlər və ya uzun müddət passiv tüstüyə məruz qalanlardır. Lakin təhlükə təkcə tütündən ibarət deyil. Mütəxəssislər bildirirlər ki, XOAX-ın yaranmasına səbəb olan faktorlardan bəziləri toplum tərəfindən çox vaxt nəzərə alınmır. Xüsusən böyük şəhərlərdə zərərli qazlar və sənaye tullantıları ağciyərlərin dərin qatlarına qədər gedərək uzunmüddətli iltihab yaradır. Tikinti, mədən, metal, kimya, tekstil, boya sexləri, çörək zavodları kimi yerlərdə toz və kimyəvi maddələrə məruz qalmaq xəstəlik riskini qat-qat artırır. Bu sahələrdə işləyən minlərlə insan heç bir simptom hiss etmədən xəstəliyin toxumalarını illərlə özündə daşıyır. Kənd yerlərində odun, kömür və ya digər yanacaq növlərinin istifadəsi zamanı qapalı mühitdə yaranan tüstü də ağciyərlərdə mikro səviyyədə zədələnmələr yaradır.
Uşaqlıqda tez-tez bronxit, sətəlcəm keçirənlər, aşağı çəki ilə doğulanlar və inkişaf dövründə tənəffüs yolu infeksiyalarına məruz qalanlar risk qrupuna daxildirlər. "Alfa-1 antitripsin çatışmazlığı" adlı nadir genetik pozğunluq siqaret çəkməyən insanlarda belə XOAX-ın yaranmasına səbəb ola bilər. Son illərdə artan allergik rinit, astma, atopik dermatit kimi xəstəliklər də Xroniki Obstruktiv Ağciyər Xəstəliyinin inkişafını sürətləndirə bilər. Sadalanan bütün bu risk faktorları bir araya gələndə XOAX artıq sadəcə ağciyər problemi olmur - o, cəmiyyətin həyat tərzi ilə birbaşa bağlı olan genişmiqyaslı bir sağlamlıq böhranına çevrilir.
Erkən mərhələdə aşkarlanarsa...
XOAX xroniki bir xəstəlik olsa da, onunla yaşamaq mümkündür. Yetər ki, vaxtında diaqnoz qoyulsun və müalicə düzgün aparılsın. Bu xəstəlikdə ən önəmli addım siqareti tərgitməkdir. Bu addım təkcə xəstəliyin irəliləməsini yavaşlatmır, bəzən ağciyərin zədələnmə sürətini də 50 faizədək azalda bilir.
Mütəxəssislərin fikrincə, xəstəliyin müalicəsində üç əsas istiqamət var. Bunlardan ilki yaşam tərzi dəyişiklikliyidir. Aktiv/passiv siqaret tüstüsündən uzaq durmaq, hava çirkliliyinin yüksək olduğu günlərdə çölə çıxmamaq, tozlu və kimyəvi mühitlərdə xüsusi maskalar taxmaq, rütubətli, soyuq havalarda uzun müddət açıq havada qalmamaq, nizamlı şəkildə nəfəs məşqləri etmək və mütəmadi fiziki aktivlik sizi xəstəliyin ağırlaşmalarından əhəmiyyətli dərəcədə qoruyur. Pulmonoloqlar bildirirlər ki, fiziki aktivlik bu xəstələr üçün adi bir idman proqramından daha artıqdır. O, ağciyərin zədələnməmiş hissəsinin güclənməsi üçün vacibdir. Gündəlik kiçik yürüşlər belə nəfəs darlığını azalda bilir.
Araşdırmalar göstərir ki, qidalanma Xroniki Obstruktiv Ağciyər xəstələrinin vəziyyətinə birbaşa təsir edir. Həddindən artıq çəki nəfəs darlığını artırır, az çəki isə əzələ kütləsini zəiflədir və xəstəliyin gedişatını ağırlaşdırır. Ona görə də zülalla zəngin, təzə meyvə-tərəvəzlərlə balanslaşdırılmış, duzu məhdudlaşdırılmış pəhriz tövsiyə olunur. Bol maye qəbulu bəlğəmin daha rahat xaric olmasına şərait yaradır.
XOAX erkən mərhələdə aşkarlanarsa, xəstənin həyat keyfiyyəti kəskin şəkildə yaxşılaşa bilər. Bunun üçün ən etibarlı test ağciyər funksiyasını ölçən spirometriyadır. Mütəxəssislərin fikrincə, qrip və pnevmoniya peyvəndləri XOAX hücumlarını və xəstəxanaya yerləşdirilmə risklərini əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. Hər bir hücum ağciyər funksiyasını bir daha bərpa edilməyəcək şəkildə zəiflədir. Bu səbəbdən profilaktika ən güclü müalicə hesab olunur. Xəstəliyin ən qorxulu tərəfi onun gec aşkarlanmasıdır. Əgər insanlar öskürəyi, bəlğəmi və nəfəs darlığını yaşlanmanın və ya siqaretin adi təsiri kimi qiymətləndirməsələr, xəstəliyin qarşısı daha erkən mərhələdə alına bilər.
Bu gün Xroniki Obstruktiv Ağciyər Xəstəliyi ilə mübarizədə əsas məsuliyyət həm fərdin, həm də cəmiyyətin üzərinə düşür. Siqaretin tərgidilməsi, havanın təmiz saxlanılması, peşə təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, vaxtında aparılan müayinələr və maarifləndirici fəaliyyətlər yüz minlərlə insanın həyatını dəyişdirə bilər.
Ülkər XASPOLADOVA,
"Azərbaycan" qəzeti
