Rəsmi statistikaya görə, Azərbaycanın ümumi təhsil müəssisələrində müəllimlərin 80 faizindən çoxu, orta ixtisas təhsil müəssisələrində 80 faizə, ali təhsil müəssisələrində 60 faizə qədəri qadındır. Niyə qadınlar təhsil sahəsinə, konkret desək, müəllimliyə çox meyl edirlər? Qadın müəllimlərin üstünlük təşkil etməsi təhsil sahəsinin keyfiyyətinə necə təsir göstərir - müsbət, yoxsa mənfi?
Medianews.az mövzunu araşdırmaq üçün bu suallarla təhsil eksperti Kamran Əsədova müraciət edib.
Kamran Əsədov bildirib ki, statistik hesabatlar həqiqətən qadınların təhsil sahəsinə daha çox maraq göstərdiyini və müəllimlik peşəsini kişilərə nisbətən daha çox seçdiyini göstərir: “Qadınların təhsil sahəsində üstünlük təşkil etməsinin bir neçə əsas səbəbi var. İlk növbədə, müəllimlik peşəsi daha çox sosial sabitlik və rahat iş şəraiti təklif edir. Müəllimlər adətən sabit iş qrafiki ilə işləyirlər və bu, ailə və iş həyatını balanslaşdırmaq baxımından qadınlar üçün cəlbedici olur. Bundan əlavə, müəllimlik cəmiyyət tərəfindən qadınlar üçün ənənəvi olaraq uyğun sayılan peşələrdən biri kimi qəbul edilir. Azərbaycanda da uzun illərdir müəllimlik qadınlara çox uyğun bir peşə kimi formalaşıb və belə bir sosial norma bu gün də davam edir.
Digər tərəfdən, iqtisadi faktorlar da nəzərəçarpacaq dərəcədə təsir göstərir. Müəllimlik yüksək maaşlı peşə sayılmır və bu səbəbdən kişilər daha çox fərqli sahələrdə, xüsusən də biznes, mühəndislik, informasiya texnologiyaları və hüquq kimi daha gəlirli sahələrdə karyera qurmağa üstünlük verirlər. Qadınlar isə sabitlik və sosial məqbul hesab edilən peşələrə daha çox yönəlirlər. Azərbaycan kimi ölkələrdə bu tendensiya xüsusilə güclüdür”.
K.Əsədovun sözlərinə görə, qadın müəllimlərin təhsildə dominant olması təhsil sisteminin keyfiyyətinə həm müsbət, həm də mənfi təsir göstərə bilər: “Müsbət tərəfdən, qadın müəllimlər adətən daha səbirli, qayğıkeş və uşaqlarla psixoloji ünsiyyətdə daha bacarıqlı olurlar. Tədqiqatlar göstərir ki, ibtidai və orta təhsil səviyyəsində qadın müəllimlərin olması şagirdlərin sosial-emosional inkişafına müsbət təsir göstərir. ABŞ-da aparılan bir araşdırmaya görə, qadın müəllimlər şagirdlərin intizamlı və məsuliyyətli olmasına daha çox diqqət yetirirlər və bu, onların akademik uğurlarına müsbət təsir edir.
Lakin digər tərəfdən, gender balansının olmaması bəzi mənfi nəticələr doğura bilər. Əgər təhsil sistemində kişi müəllimlərin sayı azdırsa, bu, xüsusilə oğlan uşaqlarının kişiləri müəllim və akademik nümunə kimi qəbul etmək imkanlarını azalda bilər. Gender balansı həm qız, həm də oğlan şagirdlərin hər iki cinsin nümayəndələrindən öyrənmə imkanını artırır. Bundan başqa, müəllimlik yalnız qadınların dominant olduğu bir sahə kimi qaldıqda, bu peşənin ictimai nüfuzu və cəlbediciliyi azala bilər. Skandinaviya ölkələrində aparılan araşdırmalar göstərir ki, təhsildə gender balansının qorunması müəllimlik peşəsinin ümumi nüfuzunu artırır və onun cəmiyyət tərəfindən daha yüksək qiymətləndirilməsinə səbəb olur”.
Bəs qadınlar yalnız müəllim vəzifəsində üstünlük təşkil edirlər, yoxsa təhsil müəssisələrinin rəhbər vəzifələrində də eyni vəziyyət müşahidə olunur?
K.Əsədov Medianews.az-ın bu sualını belə cavablandırıb: “Statistika göstərir ki, təhsil müəssisələrində rəhbərlik və idarəetmə vəzifələrində kişilər üstünlük təşkil edir. Məsələn, ümumi təhsil müəssisələrində məktəb direktorlarının əksəri kişilərdir, baxmayaraq ki, müəllimlərin böyük hissəsi qadınlardır. Ali təhsil müəssisələrində bu tendensiya daha da güclənir: universitet rektorlarının, dekanların və digər idarəetmə vəzifələrində olan şəxslərin əksəriyyəti kişilərdir.
Bu vəziyyət qlobal miqyasda da müşahidə olunur. UNESCO-nun 2023-cü ildə apardığı bir araşdırmaya görə, dünya üzrə müəllimlərin təxminən 70%-i qadın olsa da, universitet rəhbərlərinin cəmi 30%-i qadındır. Azərbaycan da bu tendensiyadan kənarda deyil. Elm və Təhsil Nazirliyinin rəsmi məlumatlarına görə, ölkədə qadın məktəb direktorlarının və universitet rəhbərlərinin sayı kişilərlə müqayisədə xeyli azdır. Bu, təhsil sistemində qərarların qəbul olunmasında gender balansının pozulduğunu göstərir”.
Fikirlərinə yekun vurarkən K.Əsədov bildirib ki, nəticə etibarilə, Azərbaycan təhsil sistemində qadınların üstünlük təşkil etməsi bir çox səbəbdən qaynaqlanır, bu balanssızlıq isə həm müsbət, həm də mənfi təsirlər yaradır. Ekspert vurğulayıb ki, təhsilin keyfiyyətini artırmaq üçün gender balansına daha çox diqqət yetirilməli, kişi müəllimlərin sayının artırılması üçün təşviq mexanizmləri hazırlanmalı, eyni zamanda, qadınların təhsil rəhbərliyində daha çox təmsil olunmasına şərait yaradılmalıdır: “Əks halda, bu disbalans müəllimlik peşəsinin gələcək nüfuzuna və təhsilin keyfiyyətinə mənfi təsir edə bilər”.
Nailə Qasımova,
Medianews.az
Qeyd: Məqalə Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə və müsabiqə şərtlərinə uyğun olaraq “Gender, ailə və demoqrafiya məsələlərinin işıqlandırılması” mövzusunda hazırlanıb.
Kamran Əsədov bildirib ki, statistik hesabatlar həqiqətən qadınların təhsil sahəsinə daha çox maraq göstərdiyini və müəllimlik peşəsini kişilərə nisbətən daha çox seçdiyini göstərir: “Qadınların təhsil sahəsində üstünlük təşkil etməsinin bir neçə əsas səbəbi var. İlk növbədə, müəllimlik peşəsi daha çox sosial sabitlik və rahat iş şəraiti təklif edir. Müəllimlər adətən sabit iş qrafiki ilə işləyirlər və bu, ailə və iş həyatını balanslaşdırmaq baxımından qadınlar üçün cəlbedici olur. Bundan əlavə, müəllimlik cəmiyyət tərəfindən qadınlar üçün ənənəvi olaraq uyğun sayılan peşələrdən biri kimi qəbul edilir. Azərbaycanda da uzun illərdir müəllimlik qadınlara çox uyğun bir peşə kimi formalaşıb və belə bir sosial norma bu gün də davam edir.
Digər tərəfdən, iqtisadi faktorlar da nəzərəçarpacaq dərəcədə təsir göstərir. Müəllimlik yüksək maaşlı peşə sayılmır və bu səbəbdən kişilər daha çox fərqli sahələrdə, xüsusən də biznes, mühəndislik, informasiya texnologiyaları və hüquq kimi daha gəlirli sahələrdə karyera qurmağa üstünlük verirlər. Qadınlar isə sabitlik və sosial məqbul hesab edilən peşələrə daha çox yönəlirlər. Azərbaycan kimi ölkələrdə bu tendensiya xüsusilə güclüdür”.
K.Əsədovun sözlərinə görə, qadın müəllimlərin təhsildə dominant olması təhsil sisteminin keyfiyyətinə həm müsbət, həm də mənfi təsir göstərə bilər: “Müsbət tərəfdən, qadın müəllimlər adətən daha səbirli, qayğıkeş və uşaqlarla psixoloji ünsiyyətdə daha bacarıqlı olurlar. Tədqiqatlar göstərir ki, ibtidai və orta təhsil səviyyəsində qadın müəllimlərin olması şagirdlərin sosial-emosional inkişafına müsbət təsir göstərir. ABŞ-da aparılan bir araşdırmaya görə, qadın müəllimlər şagirdlərin intizamlı və məsuliyyətli olmasına daha çox diqqət yetirirlər və bu, onların akademik uğurlarına müsbət təsir edir.
Lakin digər tərəfdən, gender balansının olmaması bəzi mənfi nəticələr doğura bilər. Əgər təhsil sistemində kişi müəllimlərin sayı azdırsa, bu, xüsusilə oğlan uşaqlarının kişiləri müəllim və akademik nümunə kimi qəbul etmək imkanlarını azalda bilər. Gender balansı həm qız, həm də oğlan şagirdlərin hər iki cinsin nümayəndələrindən öyrənmə imkanını artırır. Bundan başqa, müəllimlik yalnız qadınların dominant olduğu bir sahə kimi qaldıqda, bu peşənin ictimai nüfuzu və cəlbediciliyi azala bilər. Skandinaviya ölkələrində aparılan araşdırmalar göstərir ki, təhsildə gender balansının qorunması müəllimlik peşəsinin ümumi nüfuzunu artırır və onun cəmiyyət tərəfindən daha yüksək qiymətləndirilməsinə səbəb olur”.
Bəs qadınlar yalnız müəllim vəzifəsində üstünlük təşkil edirlər, yoxsa təhsil müəssisələrinin rəhbər vəzifələrində də eyni vəziyyət müşahidə olunur?
K.Əsədov Medianews.az-ın bu sualını belə cavablandırıb: “Statistika göstərir ki, təhsil müəssisələrində rəhbərlik və idarəetmə vəzifələrində kişilər üstünlük təşkil edir. Məsələn, ümumi təhsil müəssisələrində məktəb direktorlarının əksəri kişilərdir, baxmayaraq ki, müəllimlərin böyük hissəsi qadınlardır. Ali təhsil müəssisələrində bu tendensiya daha da güclənir: universitet rektorlarının, dekanların və digər idarəetmə vəzifələrində olan şəxslərin əksəriyyəti kişilərdir.
Bu vəziyyət qlobal miqyasda da müşahidə olunur. UNESCO-nun 2023-cü ildə apardığı bir araşdırmaya görə, dünya üzrə müəllimlərin təxminən 70%-i qadın olsa da, universitet rəhbərlərinin cəmi 30%-i qadındır. Azərbaycan da bu tendensiyadan kənarda deyil. Elm və Təhsil Nazirliyinin rəsmi məlumatlarına görə, ölkədə qadın məktəb direktorlarının və universitet rəhbərlərinin sayı kişilərlə müqayisədə xeyli azdır. Bu, təhsil sistemində qərarların qəbul olunmasında gender balansının pozulduğunu göstərir”.
Fikirlərinə yekun vurarkən K.Əsədov bildirib ki, nəticə etibarilə, Azərbaycan təhsil sistemində qadınların üstünlük təşkil etməsi bir çox səbəbdən qaynaqlanır, bu balanssızlıq isə həm müsbət, həm də mənfi təsirlər yaradır. Ekspert vurğulayıb ki, təhsilin keyfiyyətini artırmaq üçün gender balansına daha çox diqqət yetirilməli, kişi müəllimlərin sayının artırılması üçün təşviq mexanizmləri hazırlanmalı, eyni zamanda, qadınların təhsil rəhbərliyində daha çox təmsil olunmasına şərait yaradılmalıdır: “Əks halda, bu disbalans müəllimlik peşəsinin gələcək nüfuzuna və təhsilin keyfiyyətinə mənfi təsir edə bilər”.
Nailə Qasımova,
Medianews.az
Qeyd: Məqalə Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə və müsabiqə şərtlərinə uyğun olaraq “Gender, ailə və demoqrafiya məsələlərinin işıqlandırılması” mövzusunda hazırlanıb.
