Dünya ali təhsili öz inkişafının yeni mərhələsini yaşayır. Qlobal ali təhsil sistemi son illərdə sürətlə dəyişir. Sənaye 4.0, süni intellekt, robototexnika, yarımkeçirici texnologiyaları və rəqəmsal yaradıcılıq sahələrində baş verən transformasiya klassik universitet modelinin effektivliyini sual altına qoyur. Ənənəvi tədris formaları, uzunmüddətli proqramlar, sərt fakültə strukturları və universitet–sənaye əlaqələrinin zəifliyi yeni əmək bazarının tələblərinə cavab vermir.
Bu kontekstdə Çinin Sian Szyaotun–Liverpul Universiteti (Xi’an Jiaotong–Liverpool University - XJTLU), onun Tayçan kampusu gələcəyin universitet modeli üçün laboratoriya rolunu oynayır. Bu kampus təkcə memarlıq və tədris mühiti ilə deyil, struktur, idarəetmə və sənaye ilə inteqrasiya baxımından da radikal yenilik təklif edir.
- Təhsil modelində konseptual yenilik: “Universitet–Sənaye 4.0” inteqrasiyası
Gələcək yönümlü ixtisas strategiyası. Kampusda seçilən ixtisaslar təsadüfi deyil. Onlar qlobal texnoloji transformasiyanın mərkəzində duran sahələri əhatə edir:
- Süni intellekt və maşın öyrənməsi
- Robototexnika və avtomatlaşdırma
- Çip və yarımkeçiricilər
- Smart istehsal sistemləri
- Mədəniyyət və kreativ texnologiyalar
- Data elmi və yüksək performanslı hesablama.
Universitetin bu tərtibatı ali təhsilin klassik “fakültə strukturundan” çox, strateji sənaye sahələrinə əsaslanan “ekosistem modeli”ni xatırladır. Universitet bir növ gələcəyin texnoloji əmək bazarı üçün istedad inkubatoru (“talent pipeline”) funksiyasını daşıyır.
Sənaye ilə paralel tədris. Tayçan modelinin üstünlüyü ondan ibarətdir ki, təhsil prosesi sənayedən ayrılmır. Bunu təmin edən üç əsas mexanizm var:
Şirkət laboratoriyalarının kampusa inteqrasiyası
CEO və şirkət mühəndislərinin tədrisdə iştirakı
Dərs + istehsal layihəsi modelinin sinxron aparılması.
Bu struktur tələbənin “təcrid olunmuş akademik mühitdə” deyil, real istehsal dövrünün içində təhsil almasını təmin edir. Nəticədə tələbə əmək bazarına artıq “hazır mühəndis” kimi çıxır.
- Memarlıq və ekosistem modeli: divarsız, inteqrativ təhsil fəlsəfəsi
Dairəvi kampus konsepsiyası. Kampusun üzük formasında dizayn edilməsi təsadüfi memarlıq həlli deyil. Bu model aşağıdakı prinsipləri reallaşdırır:
- Fakültələrin məkan baxımından əlaqələndirilməsi
- Çevik keçidlər və yüksək interaktivlik
- Tələbə–müəllim–şirkət əməkdaşlığının stimullaşdırılması.
Dairəvi model universiteti vahid informasiya məlumat–enerji–interaksiya axını olan sistemə çevirir. Bu, klassik “fakültələrarası sərhədləri” aradan qaldırır.
Şəhər strukturu ilə sintez. Universitetin divarsız konsepsiyası onu şəhər həyatının funksional elementi edir. Bu model Skandinaviya və Sinqapurda tətbiq edilən açıq kampus (“open campus”) məkan strategiyasına bənzəyir. Burada məqsəd təhsili qapalı məkandan çıxarmaq, real sosial və iqtisadi mühitlə daim təmas yaratmaq, tələbələrin psixoloji olaraq iş mühitinə daha tez adaptasiya olunmasını təmin etməkdir.
Bu universitet müasir ali təhsil sistemində getdikcə daha çox müzakirə edilən “universitet–şəhər harmoniyası” modelinin ən iri miqyaslı nümunələrindən biridir.
- Süni intellektlə idarə olunan kampus: təhsil infrastrukturu 4.0
Sİ-infrastrukturun əsas xüsusiyyətləri. Kampus idarəetməsinin süni intellektlə avtomatlaşdırılması yalnız texnoloji “şou effekti” deyil. Bu, real funksional səmərəlilik yaradır. Bu zaman enerji istifadəsinin optimallaşdırılması, otaqların həcminə uyğun işıq/istilik tənzimlənməsi, smart təhlükəsizlik və giriş-çıxış sistemləri, rəqəmsal analitika ilə idarəetmə optimal olaraq həyata keçirilir. Bu infrastruktur həm xərclərin azaldılmasına, həm də tələbələrin “ağıllı şəhər” texnologiyaları ilə gündəlik təmasına şərait yaradır.
“Görünməz təhsil” prinsipi. Sİ-infrastrukturun əhəmiyyəti ondadır ki, tələbə hər gün bu sistemlərlə qarşılaşaraq smart enerji idarəetməsini, sensor texnologiyalarını, informasiya axını modellərini, əşyaların interneti (IoT) ekosisteminin işləməsini fasiləsiz müşahidə edir. Bu yüksək texnoloji savadın formalaşması üçün ideal mühit yaradır.
- Qlobal mobillik və ikili diplom modeli
İki ölkənin təsdiqlədiyi, bütün dünyanın tanıdığı diplom. Tayçan kampusunda tədrisin 100% ingilis dilində olması və Liverpul Universiteti diplomunun verilməsi qlobal əmək bazarına çıxışı genişləndirir. Bu model tələbəyə Çin iqtisadiyyatının üstünlüklərini, Avropa ali təhsil sisteminin legitimliyini, qlobal mobillik və akademik çevikliyi, daha yüksək məşğulluq imkanı təklif edir.
“Bir kampus–iki sistem” strategiyası. Çinin sürətli sənaye inkişafı ilə Britaniya təhsil modelinin inteqrasiyası simbioz nəticə yaradır: nəzəri baza+praktiki sənaye gücü. Bu, təhsil diplomatiyasının yeni formasıdır.
- Tayçan modelinin ali təhsil üçün yaratdığı dərslər
Klassik universitet modeli köhnəlir. Bu kampus göstərir ki, sərt fakültə strukturları, uzun illər dəyişməyən ixtisaslar, sənaye ilə zəif əlaqələr, qapalı və passiv kampus modeli bu gün artıq dünyada rəqabət qabiliyyətli deyil.
Təhsil sistemi ekosistemə çevrilir. Yeni mərhələdə universitet sənaye ilə ortaq laboratoriya yaradan, startap ekosistemi kimi işləyən, şəhərlə inteqrasiya olunan, süni intellekt vasitəsilə idarə olunan, ixtisasları daim yeniləyən adaptiv sistemə çevrilməlidir.
Azərbaycanın ali təhsilinə ibrətlər. Tayçan modeli göstərir ki, Azərbaycanın ali təhsil islahatları üçün prioritet sahələr bunlar olmalıdır: Universitet–sənaye inteqrasiyasının gücləndirilməsi, gələcək yönlü ixtisasların strateji seçimi, “divarsız şəhər” inteqrasiyalı kampus modelləri, süni intellekt əsaslı idarəetmə və rəqəmsal infrastruktur, ikili diplom proqramları ilə beynəlmiləlləşmə. Azərbaycan universitetləri üçün təhsil transformasiyası məhz bu istiqamətlər üzrə aparıla bilər.
Sian Szyaotun–Liverpul Universiteti - Tayçan kampusu ali təhsil sisteminin gələcəyinə dair çox aydın mesaj verir: XXI əsrin universiteti yalnız bilik öyrədən müəssisə deyil, o, sənaye, şəhər, texnologiya və yaradıcı ekosistemlərin kəsişdiyi dinamik platformadır.
Bu model klassik universitet anlayışını yenidən düşünməyə məcbur edir və qlobal miqyasda ali təhsilin gələcək trayektoriyasını müəyyənləşdirən ən innovativ nümunələrdən biri kimi çıxış edir.
İlham Əhmədov,
pedaqoji elmlər namizədi, dosent
