Bu günə qədər İran rəsmi şəkildə dəfələrlə bəyan edib ki, Qarabağ probleminin həlli məsələsində sülh yolunun tərəfdarıdır. Açığını desək, dünyanın az qala bütün dövlətləri bu şəkildə bəyanat verməklə Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanıdıqlarını deyiblər.
Ancaq hadisələrin gedişi onu göstərir ki, digər dövlətlər kimi İran rəsmilərinin dilindən səslənən “biz Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü dəstəkləyirik, biz konfliktin sülh və dinc yolla nizamlanmasının tərəfdarıyıq” kimi bəyanatlar doqmatik xarakter daşıyır.
Qarabağ məsələsində İranın da mövqeyi önəmlidir. Regionun aparıcı dövlətlərindən sayılan İran bölgədəki münaqişələrə biganə qalmamaqda maraqlı olduğunu da bildirib. Ancaq məsələnin hansı formada həllinə tərəfdar olması İranın açıqlamadığı məqamlardandır. Azərbaycanın işğal olunmuş əraziləri Ermənistanın işğalı altında qalmalıdırmı, yoxsa Ermənistan bu əraziləri qeyd-şərtsiz azad etməlidir? İranın bu məqamda istəyi bəlli deyil.
Ona görə də belə hesab etmək olar ki, regiondakı münaqişələrin həllinin vacibliyi görünür, İranın özünün siyasi maraq dairəsinə daxil deyil.
İndi isə bir anlıq Azərbaycan ərazilərini işğal edən Ermənistanın İranla iqtisadi əlaqələrinə diqqət edək.
Təkcə 2013-cü il ərzində Eermənistanın İranla ticarət dövriyyəsinin həcmi 380 milyon dollar təşkil edib. İqtisadi əlaqələrin inkişafı blokadada olan və böhran içində yaşayan Ermənistan üçün isə böyük ümid yerlərindən biridir. Əgər İran işğalçılıq siyasətinə haqq qazandırmırsa və “Xomeynizm” siyasi məntiqi ilə müsəlman dövlətlərini özünə dost hesab edirsə, niyə Ermənistana sanksiyalar tətbiq etməkdən çəkinir?
Burada Türkiyə amili də nəzərdən qaçmamalıdır. Təbii ki, rəsmi Ankara İrandan fərqli olaraq problemin Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində həllini daha çox istəyir.
Ancaq bu o anlama gəlmir ki, Ankara Qarabağa görə İran, yaxud Rusiya ilə münasibətlərini sərinləşdirə bilər. Əksinə, bu gün Türkiyə İran və Rusiya ilə əlaqələrini genişləndirir.
ATƏT-in Minsk qrupu üzvü olmamasına baxmayaraq, İranın Qarabağ kartından Azərbaycan əleyhinə yararlandığı vaxtlar az olmayıb.
Diqqət edək, bir neçə il öncə Qarabağla bağlı danışıqların intensivləşdiyi məqamda Ermənistanın eks-prezidenti Robert Köçəryan İrana səfər etdi və bu heç də birmənalı qarşılanmadı. Hətta Qərbdə bu, Tehranın Qarabağla bağlı təxribatı kimi qiymətləndirildi.
O zaman (2010-ci il) erməni nəşrlərinin yazdığına görə, Köçəryanın səfəri İranın Qarabağ danışıqları ilə bağlı gözlənilən razılaşmanın qarşısının alınmasına hesablanmış addım idi.
Rusiyadan sonra Ermənistanın ən çox asılı olduğu ölkələr siyahısında İran ikinci yeri tutur. Bəlkə də ona görədir ki, Ermənistanın Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli ilə əlaqədar aparılan danışıqların bütün detallarını Tehrana ötürdüyü barədə iddialar da səslənir.
Başqa bir fakta da nəzər salaq. Elə həmin ildə İranın İrəvandakı səfiri Seyid Əli Saqaiyan Azərbaycanın işğal altındakı torpaqlarında Qərb sülhməramlı kontingentinin yerləşdirilməsi məsələsinə kəskin etiraz edib.
Onun İranın Dağlıq Qarabağla yeganə sərhədi olan ölkə adlandırması isə erməni tərəfini bir az şirnikləndirdi. Ermənistan mətbuatı böyük sevinc hissi ilə bu açıqlamanı İranın Dağlıq Qarabağı “müstəqil” dövlət olaraq tanıması kimi şərh etdilər.
Regionda cərəyan edən mürəkkəb siyasi proseslər və geopolitik amillər prizmasından İranın Qarabağla bağlı bu addımları atması anlaşılandır.
İranın daha bir addımı...1990-cı illərin sonlarında separatçı Dağlıq Qarabağ rejiminin “müdafiə naziri” Samvel Babayan Tehrana səfər edib.
Ermənistanın İrandan olan qaz və iqtisadi asılılığı fonunda Kremllə Tehranın "Qarabağ siyasəti"ni diktə etməsində təəccüblü bir şey axtarmağa da dəyməz.
İddialara görə, Qarabağ müharibəsi olacağı təqdirdə İran Ermənistan üçün yenidən arxa cəbhə rolunu oyna bilər.
Hələlik isə görünən odur ki, İran Qarabağ ətrafında yaranmış status-kvonun saxlanılmasında maraqlıdır.
Buna baxmayaraq, İran sülh proseslərində konkret təkliflər hazırladığını da bildirib. Tehranın siyasi orientasiyasının Dağlıq Qarabağa dair koordinatlarında müəmmalar da az deyil. Ona görə də hadisələrin gedişi onu göstərir ki, bu günə qədər İranın Qarabağ siyasətindən işğala məruz qalan Azərbaycan üçün müsbət nəsə gözləmək mümkün deyil.
Rəsmi Tehran İranın Dağlıq Qarabağ konfliktinin həllinə dair təkliflər paketi hazırladığını söyləyir, bəs onun gerçəkləşməsi ola bilərmi? Fərz edək ki, həqiqətən də belə bir təkliflər mövcuddur, ancaq həmin təkiliflər barədə təfsilatlı məlumatlar olduqca azdır.
Sual olunan digər bir məsələ isə bu təkliflərin problemin həllini ATƏT-in Minsk Qrupunun monopoliyasından çıxarmağa qadir ola biləcəyi ilə bağlıdır. Birmənalı cavab axtarmağa dəyməz, hər halda diplomatik və siyasi dairələr bu haqda daha müfəssəl bilgilərə malikdir. Amma bu zamana qədər olan siyasi gedişlər göstərdi ki, İranın Ermənistanla əlaqələrini genişləndirməsi, hərbi əməkdaşlıq iki dövlət arasında qarşılıqlı siyasi hörməti də artırır. Bu isə İranın Qarabağ anlaşması ilə bağlı Azərbaycanın xeyrinə addımlar atacağına şübhə doğurur.
Yaddan çıxarmayaq...
“WikiLeaks” saytı ABŞ-ın Azərbaycandakı keçmiş səfiri Enn Dersinin regionun siyasi durumu ilə bağlı Vaşinqtona göndərdiyi məxfi hesabatını yayımlamışdı. Enn Dersiye görə, İran Qarabağla bağlı rəsmi Bakıya “dəstək” nümayiş etdirsə də, məxfi danışıqlarda bunun əksinə hərəkət edir və Azərbaycanı ümumiyyətlə müstəqil dövlət kimi tanımır.
İranın bəzi hərbi-siyasi dairələrində Azərbaycana qarşı aparılan təbliğat kampaniyası da bəzən iki dövlət arasında siyasi gərginlik həddinə gəlib çıxır. Həmin qüvvələr İranın rəhbərliyinə müdaxilə etmək üçün rıçaqlarını da gücləndirir.
İranın keçmiş prezidenti Əli Əkbər Haşimi Rəfsəncani (1989-1997) Qarabağ müharibəsi zamanı Azərbaycana yardım etmək niyyətində olub. Ancaq bu, baş tutmayıb. Ekspertlər deyirlər ki. bunun baş tutmamasının bir tərəfi o vaxtkı AXC rəhbərliyində olsa da, digər bir tərəfdən İrandakı anti-Azərbaycan qüvvələrin məsələyə mənfi təsiri daha güclü olub.
İndi islahatçı Həsən Ruhaninin prezidentliyi dövründə Qərblə rəsmi Tehranın münasibətlərinin istiləşmənin fonunda İranın Azərbaycanla da əlaqələrdə müsbət tendensiyalar nümayiş etdirəcəyi gözlənilir.
Ancaq yuxarıda qeyd etdyimiz kimi, İrandakı anti-Azərbaycan qüvvələr buna imkan verəcəkmi? Hər halda buna xeyli zaman olacaq.
Azərbaycan dövlət başçısı İlham Əliyev Tehrana son səfəri çərçivəsində Qarabağla bağlı İranın tutduğu mövqeni dəstəklədiyini ifadə edib.
İllər öncə Qarabağla bağlı az qala Ermənistan kimi mövqe sərgiləyən İranın məsələyə ədalətli yanaşma qoyması Azərbaycan üçün çox önəmlidir.
Belə olacaqsa, İranın Qarabağ siyasətini dəyişdiyi qənaətinə gələ bilərik.
Hələlik isə bu müstəvidə sözdən başqa bir şey görünmür.
Aqşin Kərimov
