Rafiq Əliyev: “Dünya çapına çıxacaq Azərbaycan alimini görmürəm”
Professor Rafiq Əliyev “Media forum” saytına müsahibə verib.
– Rafiq müəllim, istəyirəm bizi düşündürən bəzi məsələlərə toxunaq. Sizinlə bağlı bilmədiklərimizdən xəbərdar olaq. Bir alim, bir ziyalı kimi Azərbaycan elminə, Azərbaycan cəmiyyətinə baxışınız?
– Mənim anlamımda elmin vətəni yoxdur. Ümumiyyətlə, elm nədir, alim nədir – bu həmişə müzakirə obyekti olub. Mənim özümə örnək saydığım iki insanın heç birindən “mən aliməm” sözünü eşitməmişəm. Bunlardan biri Xudu Məmmədov, digəri isə Lütfi Zadədir. Alim odur ki, istər təbiətdə, istər cəmiyyətdə, istərsə də idrak proseslərində olan həqiqətləri görüb, sintez edib, onun cəmiyyət və həyat üçün istifadə olunma yollarını göstərə bilsin. Biz cavan vaxtı “o alim adamdır, çox bilir” kimi sözlər eşidirdik. Hələ bilmək alimlik, elm demək deyil. Elm bəşəriyyət üçündür. Mənim sizin sənətə, sizin poeziyaya, Ramiz Rövşənin poeziyasına, ədəbiyyata, incəsənətə çox böyük hörmətim var. Elmin ümumi mənasına gəldikdə isə bu bir həqiqətdir ki, bütün sivilizasiyalar dövründə bəşəriyyəti dolanbaclardan, kataklizmlərdən çıxaran elm olub.
O ki qaldı, Azərbaycan elminə, böyük təəssüf hissiylə deyirəm ki, bu gün Azərbaycan elminin vəziyyəti çox acınacaqlıdır. Və bunun da obyektiv səbəbləri var. Əgər elmə sosial sifariş olmursa, o cəmiyyətdə elmin heç bir rolu olmur və elm də inkişaf etmir. Ümumiyyətlə, elmin özünün belə bir qanunu var: hər hansı ölkədə ümumi daxili məhsuldan elmə ayırmalar 2 faizdən aşağı olursa, elm ölkənin iqtisadiyyatına qətiyyən təsir etmir. Bizdə isə bu ayırmalar həddən artıq aşağı vəziyyətdədir. Və bu baxımdan da deyək ki, Azərbaycan elminin dünya elmində hansısa bir yeri var, əfsuslar olsun ki, mən onu deyə bilmərəm.
Soruşa bilərsiz ki, niyə sosial sifariş yoxdur? Sosial sifariş bu və ya digər ölkənin iqtisadi modelindən gəlir. Ölkə öz iqtisadiyyatını hansı iqtisadi modellə, necə inkişaf etdirir, siyasətini o iqtisadiyyat üzərində necə qurur? Bir az da bununla bağlı düşüncələrimi bölüşüm.
Çox vaxt eşidirik ki, filan ölkənin özünün iqtisadi modeli var, yeni bir model yaranıb. Ümumiyyətlə dünyada dörd iqtisadi model var. Və bütün dünya ölkələri bu dörd iqtisadi modellə inkişaf edir.
Birinci model biliyə söykənən iqtisadi modeldir. Məsələn, BMT-nin hesabatında yazılır ki, ABŞ istehsal edir: bilik. Neft, yüngül sənaye, kənd təsərrüfatı məhsulları deyil, bilik istehsal edir. Büdcənin 88-89 faizi bilik istehsalından gəlir. Məsələn, özündə yüksək texnologiya saxlayan hər hansı CD-ni hansısa ölkəyə milyardlarla dollara satır. Bu gəliri nə kənd təsərrüfatı, nə də başqa sənaye sahəsi ilə qazanmaq mümkündür. Bunun üçün nə lazımdır? Bunun üçün Harvard, Berkeley, MİT kimi universitetlər, əsl alimlər lazımdır.
İkinci model texnoloji model adlanır. Bu modellə işləyən ölkələr Yaponiya, Cənubi Koreya və başqa ölkələrdir. Texnoloji model nədir? Məsələn, biz Yaponiyanın dünyada elmi cəhətdən ən çox inkişaf edən ölkə olduğunu deyirik. Amma əslində belə deyil. İkinci Dünya müharibəsindən sonra Yaponiya öz iqtisadi inkişaf yolunu müəyyən etdi. Dedi: mən elmə o qədər ayırmalar edəcəyəm ki, yatırım qoyacağam ki, yaxşı məhsullar istehsal edə bilim. Bilik istehsal edən ölkələrdən həmin o CD-ləri alaraq yapon keyfiyyətli, yapon imicli məhsullar istehsal etməyə başladı. Bu gün “Made in Japan” yazılan məhsulun keyfiyyətli olduğuna heç kim şübhə etmir. Dünyanın ən yüksək universitetlərinin 80-i ABŞ-dadırsa, 2-3-ü Yaponiyadadır. Amma bu o demək deyil ki, Yaponiya geridə qalıb. Sadəcə, o, yolunu başqa cür müəyyən edib. Hazır texnologiyaları alır və keyfiyyətli məhsullar istehsal edir. Malayziya, Sinqapur, Cənubi Koreya da bu modellə işləyən ölkələrdəndir. Nə qızılı var, nə nefti var. Heç nəyi yoxdur.
Üçüncü model xammala yönəlmiş modeldir. Məsələn, Rusiya neft-qaz istehsal edir. Digər sahələr iqtisadiyyatda 5-10 faiz yer tuta bilər. Azərbaycan da bu modellə işləyən ölkədir. Büdcənin əksər hissəsi bu sahədən təmin olunur. Gələcək üçün də bizi neftin, qazın təmin edəcəyini deyirik. Buna görə də elmin inkişafına ehtiyac duyulmur. Neftin çıxarılması əsasən xarici şirkətlərin hesabına təmin olunur. Bu, Rusiya və Qazaxıstanda da belədir. Yəni bu modeldə elmə ehtiyac yoxdur. Amma mən illərdir KİV-də çıxışlarımda bildirirəm ki, postneft dövrünü fikirləşmək lazımdır; onun modelinin necə olacağını düşünmək lazımdır. Neft-qaz ehtiyatları tükənəndən sonra xalqın hansı mənbə ilə təmin ediləcəyi nəzərə alınmalıdır. Bunun üçün, gecikmiş olsaq da, elmi, təhsili inkişaf etdirmək lazımdır.
Dördüncü model aqrar modeldir. Belə iqtisadi modellə Yunanıstan, Monqolustan kimi ölkələr işləyir.
Azərbaycan elminə ekskursiya edəndə, əfsuslar olsun ki, inkişaf görmürük. Kimsə deyə bilər ki, biz yaxşı işləyirik. Hər şey nəticə ilə ölçülür. Gəlin göstəricilərə baxaq. Ölkədə istinadlı jurnallarda olan məqalələrin adambaşına düşən sayı Azərbaycanda çox aşağı səviyyədədir. Bir dəfə qəzetdə saytın ünvanını da göstərmişdim. Dünyanın qəbul etdiyi istinadlı jurnallardakı adambaşına düşən məqalələrinin sayına görə, ürək ağrısı ilə deyim ki, Ermənistanı MDB məkanında ikinci yerdə gördüm. Dünya bu elmi nailiyyətləri qəbul edir. Bizdə isə elmin vəziyyəti heç ürəkaçan deyil.
– Elə bir məqama toxunduz ki, istərdim elə fikrinizin davamı kimi alimlik, alim olmaq, dünya elmi və dünyada Azərbaycan alimi haqqında düşüncələrinizi bölüşəsiniz.
– Bilirsiniz, Azərbaycan aliminin dünyaya çıxmasında iki böyük çətinlik var. Birinci problem elmi araşdırmaların yoxluğudur. Çünki sosial sifariş yoxdur. Düzdür, akademiya, universitetlər var. Amma dünyaya çıxa bilmək üçün elmi nəticə yoxdur. Əgər olsaydı, gərək o istinadlı jurnallarda, dünya müstəvisində çap olunaydı.
İkinci problem dil məsələsidir. Dünyanın elm dili ingilis dilidir. Rus dilinə jurnallar, kitablar ingilis dilində çıxandan bir neçə il sonra tərcümə edilir. Yəni elm dilində – ingiliscə ifadə olunan bir elmi nailiyyətin xəbəri bizə gəlib çatana kimi 10-12 il keçir. Elmdə belə gecikmələr olmaz. Elmi nailiyyəti olanın onu həmin anda dünya səviyyəsi ilə müqayisə etmək imkanı da olmalıdır. Əgər səndə bir az üstünlük varsa, bu zaman dünya səni qəbul edəcək. Bəzən deyirlər ki, mən Azərbaycanda, SSRİ-də birinci dəfə filan şey etdim. Elmin də Azərbaycanı, SSRİ-si var? Görək bu gün dünyada Azərbaycan aliminə nə dərəcədə istinad olunur? Bu baxımdan dünya çapına çıxacaq Azərbaycan alimini görmürəm.
– Bir az da cəmiyyətlə bağlı… Sizinlə bu barədə söhbətlərimiz olub.
– Düşünürəm ki, seçim və qərarvermə, hansı tərəfə getmə baxımından – işıq gələn, yoxsa it hürən tərəfə – Azərbaycanın ən çətin vəziyyəti indidir. Mən hesab edirəm ki, heç vaxt belə çarpaz təzyiqlər olmayıb. Səməd Vurğun deyirdi:
Bir yandan Türkiyə,
bir yandan İran,
bir yandan Rusiya
göndərir fərman.
Bu hər zaman belə olub. Amma indi seçim etmək vaxtıdır. Bu seçim ağır seçimdir. Müstəqillik seçimidir. Müstəqillik mənim anlamımda namus məsələsidir. Millətin namusu, milyonların namusu məsələsidir. Və Azərbaycan kişilərinin heç vaxt namusu ilə oynamayıblar. Əvvəlki müsahibələrimdə də demişəm: ən əsas faktorlardan biri milli birlik faktorudur. Gərək xalqın, millətin səsi olsun. Xalqa arxalanmaq mümkün olsun. Onda başqa ölkələr də səninlə hesablaşacaq.
Cəmiyyət məsələsinə gəldikdə, cəmiyyətdə sosial acizlik sindromu var. Cəmiyyəti xarakterizə etmək üçün müxtəlif eksperimentlər aparıblar. Məsələn, uçan böcəkləri doldurublar qaba, qabın ağzını açıq qoyublar, onlar da uçub gedib. Başqa bir eksperimentdə isə qabın ağzını bağlayıblar. Açanda böcək uçmayıb. Çünki böcəyin oradan çıxmaq cəhdləri uğursuzluğa düçar olduğundan onda acizlik sindromu yaranıb.
Dəvə doğanda balasını ayağından bağlayırlar. Dəvə balası bir neçə dəfə ayağını açmağa cəhd edir. Bir müddət bağlı qaldıqdan sonra isə onun ayağını açanda heç ayağını tərpətmək də istəmir. Cəmiyyətdə də bu acizlik sindromu var. Bu sindrom nə vaxt məhv olur – ya böcəklər öləndə, ya da o qapağı açıb qabı açıq saxlayanda.
Bu xalq həmin 80-ci illərin xalqı deyilmi? Genetik olaraq həmin xalqdır. Amma o zaman qapaq açılmışdı. Mən cəmiyyətin vəziyyətini bu cür xarakterizə edirəm. İndi o qapağı açmaq və elə o vəziyyətdə – açıq saxlamaq, xalqa arxalanmaq dövrüdür.
– Azərbaycan ailəsi və Azərbaycan cəmiyyəti – bunlar biri-birini tamamlayırmı?
– Bu mövzu məni və dostlarımı hər zaman düşündürüb. Azərbaycan cəmiyyətinin bugünkü vəziyyətə düşməsi, düşünürəm ki, yenidən sosial kodlaşdırma problemi, dəyərlərin dəyişməsinin nəticəsidir. Hər kəsin evinə daxil olan şou verilişləri, kişi və qadın münasibətləri haqda aşağı səviyyəli verilişlər və sair. Məgər bizim başqa problemimiz yoxdur? Bütün bunlar bu gün ailə institutunun dağılmasına səbəb olur. Sanki bu iş məqsədyönlü şəkildə aparılır. Cəmiyyətin nüvəsi ailədir. Cəmiyyət onun əsasında yaranır. Kütləvi informasiya vasitələri, əsasən televiziya kanalları ailə institutunun güclənməsinə dəstək verməlidir. Bəzən bunları Qərblə müqayisə edirlər. Qərbdə ailə institutu çox güclüdür. Ona görə cəmiyyət də güclüdür. Orda azadlıq var, amma ailədən söhbət gedirsə, ailə özü bir institut kimi çox möhkəmdir. Biz Qərbdən formanı götürürük, məzmunu isə götürə bilmirik.
Azərbaycan cəmiyyətini durultmaq, üstün meyarlara sahib cəmiyyət kimi görmək istəyiriksə, ilk növbədə ailə institutunu qorumalıyıq. Amma Azərbaycanda tam əks proses gedir.
– Azərbaycanlılarda şərqlilik və qərblilik. Azərbaycanlılar qərblilərin gözü ilə…
– Mənim fərd kimi mentalım Qərb, əxlaqım Şərqdir. Biz bəşəri meyarlara (insan haqları, azadlıq…) söykənməliyik. İnsan öz içində azad olmalıdır. İnsan öz içində qul gəzdirməməlidir. Bu baxımdan demək istərdim ki, ümumbəşəri meyarlara, xüsusilə indiki Avropa meyarlarına söykənmək lazımdır. Milli əxlaq dəyərlərini gözləmək şərtiylə. Əxlaqda millilik lazımdır. Bizim televiziyada gördüyümüz geyim tərzi Qərbdə yoxdur. Xüsusi kanallarda var, amma Qərbin, Avropanın ümumi kanallarında belə şeylər yoxdur.
O ki qaldı, qərblilərin gözüylə, qərblilər Azərbaycanı bir o qədər də tanımırlar. Onlar Azərbaycanı əsasən coğrafi mövqeyinə görə və Avropa üçün enerji baxımından qənimət bir ölkə kimi tanıyırlar.
– Azərbaycan türklərini fərqləndirən cəhətlər. Dünya bizdən nələr götürə bilər? Bizdə hansı baxışlar, münasibətlər dəyişməlidir ki, Qərb və dünya bizi normal qəbul etsin, bizə lazım olan dəyərləri saxlamaq şərti ilə dünyanın lazımlı və önəmli parçası ola bilək?
– Bütün parametrlərinə görə Avstriya Azərbaycanla eynidir. Ərazi, əhali baxımından və başqa parametrlərlə. Amma dəyərlər başqadır. Məsələn, əfsuslarla deyirəm ki, Azərbaycanın dünya çapına çıxan alimləri yoxdur. Düzdür, əvvəllər dünya çaplı alimlərimiz olub. Zahid Xəlilov, İbrahim İbrahimov, Murtuza Nağıyev, Azad Mirzəcanzadə, Xudu Məmmədov, Mirabbas Qasımov. SSRİ dağılandan sonra bu alimlərin bir çoxu dünya çapına çıxdı. Amma təəssüf ki, bu prosesin davamı olmadı.
Avstriyada, səhv etmirəmsə, 20-yə yaxın, İsraildə 20-dən çox Nobel mükafatçısı var. Nobel mükafatına düşməyən sahələrdə də nüfuzlu mükafatlar almış adamları var. Tək neft-qaz çıxarmaqla dünya ailəsinə qovuşmaq mümkün deyil. Belə olsaydı, Səudiyyə Ərəbistanı və ya başqa ərəb ölkələri dünya ailəsində ən görkəmli yer tutan ölkələr olardı. Mən bir yazımda da bunu demişəm: Qərb o millətlərə dəstək olacaq, o millətləri öz ailəsinə qəbul edəcək ki, o millətlər zülm götürməsin, cazibədar olsun. Cazibədar olmaq nə deməkdir? Sənin böyük sənətkarların, insanların olmalıdır. Bütün bəşər sivilizasiyası boyu hansı ölkənin dünyaca məşhur insanları olubsa, dünyaya belə insanlar bəxş edə bilibsə, o ölkəni tanıyıblar. Həmin ailəyə qovuşmaq istəyiriksə, elmimiz inkişaf etməlidir. Bunun üçün o qədər olmasa da, heç olmasa 7-8 yaxşı universitetimiz olmalıdır. Rüşvətsiz. Təmiz. Dünya çapında alimləri olan, tələbələri və müəllimləri sərbəst, içi azad olan universitetlər lazımdır.
Təxminən dörd il qabaq olardı, Amerikada konfransda iştirak edirdim. Konfrans bitəndə hər kəs banketdə öz məcməyisini götürdü, növbəsini gözlədi. Lütfi Zadə ilə 20-30 adamdan sonra yeməyimizi götürdük. Heç kim bir-birinə yol vermədi. Çünki azadlıqdır. Səhərə yaxın Bakıya uçdum. Mən Bakıda pasport nəzarətindən keçəndə bir nəfər əməkdar artist gəldi. Bunun qarşısına 7-8 polis qaçdı. Dedim yəqin hadisə baş verib. Bunu nəzarətsiz buraxdılar. Bu hadisədən sonra bir yazı yazdım ki, Azərbaycanda məcməyi və polis məsələsi dəyişməsə, heç bir Qərbyönümlü universitetdən söhbət gedə bilməz. Hüseyn Cavid deyirdi ki:
Türkə qılıncdan daha kəskin, ulu qüvvət,
Yalnız mədəniyyət, mədəniyyət, mədəniyyət.
O olmasa bizi heç bir ailəyə qəbul etməyəcəklər. Mədəniyyətə sənət, insanlar, elm… daxildir. Bizdə isə belə adamları, ölkəni bu cür tanıdan insanları daha da sıxışdırırlar ki, gözə kimsə görsənməsin. Bəlkə bilmirlər, bəlkə də bilirlər ki, millət üçün bu nə qədər böyük rəzalətdir.
– Dünyanın, ən çox da qonşularımızın Azərbaycana olan marağı yalnız coğrafi mövqe ilə bağlıdır? Sizcə, zaman-zaman torpaqlarımızın işğalı acizliyimizdənmi irəli gəlib, yoxsa milli xarakterimizdə başqa çatışmazlıqlar, boşluqlar mövcuddur?
– Bilirsiz, İran və Rusiya böyük tarixi olan imperiyalardır. Gürcüstanda hər zaman dövlətçilik olub. Əfsuslar olsun ki, Azərbaycanda dövlətçilik ənənəsi olmayıb.
Millətin millət kimi formalaşmasında bu faktorun çox böyük rolu var. Sosial acizlik kompleksi də əfsuslar ki, milli mənliyin formalaşmasına mənfi təsirini göstərib. Buna görə də uzun müddət İranın, Rusiyanın təsiri altında olmuşuq. Şəhidlərin qanı bahasına əldə etdiyimiz dövlət müstəqilliyini qoruyub saxlamalıyıq. Tarix üçün 20 il çox azdır. Əgər biz müstəqilliyimizi qoruyub saxlasaq, 50-100 ildən sonra bir millət kimi özünüdərk, milli şüur formalaşsa, başqaları da bizimlə hesablaşacaq və təzyiqlər, basqılar olmayacaq.
Düzdür, coğrafi mövqe də bu məsələyə təsir göstərir. Azərbaycan Asiya və Avropa arasında körpüdür. Bu gün enerji məsələsinə görə də dünya güclərinin maraq dairəsindədir, kəsişməsindədir. Amma hesab edirəm ki, milli mənlik güclü olsaydı, bu qədər təzyiq olmazdı.
– Azərbaycan, Qarabağ barəsində çox söhbət etmişik. Bu dəfə Vətən və yurd yeri haqqında…
– Vətən yurd yerindən başlayır. Ailəsini sevməyən insan vətən sevgisinə sahib ola bilməz. Bu, qəti fikrimdir. Vətəni ailə qədər qorumaq lazımdır. Kimsə deyə bilər ki, vətən ailədən daha üstündür. Mən belə hesab etmirəm. Hər şey ailədən başlayır. Vətənini ailən qədər sevməlisən. Ailə insan həyatının özəyidir. İnsanın bütün həyatı ailə üstündə qurulub. Cəmiyyət və milli mənlik də ailə üstündə qurulub. Ailəsi üçün canını fəda edə bilməyən insan vətəni üçün də bunu edə bilməz. Məndən jurnalistlər tez-tez soruşurlar ki, xoşbəxtliyə necə baxırsınız? Mənim standart cavabım var. Mən necə xoşbəxt ola bilərəm ki, ata yurdum işğal altındadır?! Vətənimin, torpağımın bir hissəsi yoxdursa, mən necə xoşbəxt olum?! Vətən onun üstündə ölməyi bacaranda vətəndir.
Bayraqları bayraq yapan üstündəki qandır.
Torpaq əgər uğrunda ölən varsa vətəndir.
Vətən uğrunda hər şeyə hazır olmalısan. Dediyim sosial acizlik sindromu olmasaydı, onda vətəni göz bəbəyimiz kimi, ailəmiz kimi qoruyardıq. Bir ovuc torpağımızı da heç kimə verməzdik.
Bu sizin üçün də, mənim üçün də ağır sualdır. Ən böyük dərdimizdir. Əgər ata-anamızın, qohumlarımızın məzarı üstünə gedə bilmiriksə, həyatda hansı xoşbəxtlikdən söz gedə bilər? Mən ata yurdu ilə vətən anlayışını eyni hesab edirəm. Sinonim sayıram. Hər şey ata yurdundan başlayır. Ata yurdunun da isti ocağı ailədir. Ailə institutunu qorumaq lazımdır. Bu, Azərbaycanda ən çatışmayan cəhətdir. İnternetdə Alen Dallesin yarım səhifəlik planını yerləşdiriblər. Alen Dalles bu planı 1945-ci ildə tərtib edib. O, Amerika kəşfiyyatının rəhbəri olub. O qeyd edirdi ki, SSRİ-ni silahsız dağıtmağın yolu dəyərləri dəyişmək, ailə institutunu dağıtmaq, düşünən beyinləri kəsmək, ləyaqətli və həqiqətin yanında olan adamları gülüş obyektinə çevirməkdir. Bu yolla da onun planı həyata keçdi. Ona görə də ailə institutu, ata yurdu hər şeyin köküdür.
(Ardı var)