ÜÇ YARADICILIQ BİRLİYİNİN FƏALI HAQQINDA
Yazıçı, jurnalist, fotoqraf, Humay mükafatı laureatı, Azərbaycan Yazıçılar,
Jurnalistlər və Fotoqraflar Birliklərinin üzvü Şirməmməd Nəzərli.
Nurlu üzünün arxasında nurlu bir şəxsiyyətin kamil obrazı durur. Başqa sözlə
desək, daxilinin nuru üzünə çilənib. Bu müqəddəs əmanəti qorumaq, onu sabahın
pillələrinə aydınlıq olsun deyə səpmək üçün ömrünün 75-ci pilləsinin tamamında
da gənclik şövqi ilə çalışır. Daha kamil bir mesaj ötürmək üçün…
O, yazıçı kimi: Roman, hekayə, tərcümə, dram əsərlərindən və bədii film ssenarlərindən
ibarət 16 kitab müəllifidir. “Müctəhidin yuxusu” (ADADT), “Yusifin qəmi”(Sumqayıt DDT) pyesləri
və həmmüəllif olduğu daha iki səhnə əsəri müxtəlif illərdə tamaşaya qoyulub. Müəllifin "Tac
Mahal və ya iki damla göz yaşı" radio tamaşası Azərbaycan radiosunun "Qızıl fondu"nda
qorunur. “Mən haqqı sevirəm”mistik televiziya tamaşasının mətni isə Azərbaycan Yazıçılar
Biliyinin saytında yerləşdirilib və 16 mindən çox oxucu toplayıb.”Erməni qadının etirafları” adlı
tammetrajlı bədii film ssenarisi Qarabağ problemlərinə həsr olunub.“Çəkilməyən film”romanı, “13
hekayə. 13 rasskazov”, “Yusifin qəmi. Peçal Yusufa”və digər kitabları ədəbiyyat sferası
tərəfindən yüksək qiymətləndirilir. “Luç”Mədəniyyət Xadimləri Assosiasiyasının elan etdiyi “Ən
yaxşı hekayə” (rus dilində) beynəlxalq müsabiqəsində 98 əsər sırasında Ş.Nəzərlinin “Atasının
oğlu” əsəri ikinci yerə layiq görülüb. "Tac Mahal və ya iki damla göz yaşı" radio tamaşası
Azərbaycan radiosunun "Qızıl fondu"nda qorunur. Fərəhli haldır ki, onun hekayələri
vaxtaşırı dövrü mətbuatda dərc edilir. Müəllifə xas bədii xüsusiyyətlərdən ən önəmlisi odur ki, o,
bütün nəsrıni sanki kino kamerası üçün nəzərdə tutaraq yazır və bütün bu əsərlər gözlənilməz
sonluqla bitir. Müəllifin “Çəkilməyən film romanı” ibrətamiz hekayətdir, əsərin boyuna sanki
serial donu biçilib, həm də ədəbiyyatımızda kino rejissoru haqqında bəlkə də ən irihəcmli nəsr
nümunəsidir.
Publisist kimi: Əfqanıstan müharibəsində (1979-1989) həlak olmuş 214 gənc
Azərbaycan hərbçisi haqqında 10 il ərzində araşdırma apararaq oçerk və onu müşayiət
edən fotoportret hazırlamaqla “Ömrün qönçə çağında” kitabını (2012) ərsəyə gətirib.
Dövri mətbuatda çoxsaylı yazıları ilə yanaşı, elmin populyarlaşdırılması məqsədilə
özünün məqalələrinə və alimlərin araşdırmalarına, onların elmi nailiyyətlərinə həsr
edilmiş müsahibələrdən ibarət “Elmin cazibəsi” sislsilə kitabların (hələlik 3 kitab nəşr
olunub. Layihə rəhbəri akademik Akif Əlizadədir) müəllifidir. Ş. Nəzərli təhsil aldığı
BDU-nun 100 illiyi münasibətilə Jurnalistika fakültəsi Elmi şurasının qərarı ilə bu ali
məktəbin tələbələri üçün metodik vəsait kimi “Foto və söz ” kitabını (2018) hazırlayıb.
Jurnalist kimi: Ş.Nəzərli 1977-ci ildə ADU-nun (indiki BDU) jurnalistika fakültəsini
bitirdikdən sonra Bakı Məişət Kondisionerləri zavodunun radio-qəzetində redaktor,
Dövlət Teleradio Şirkətində kiçik redaktor, Azərbaycan Jurnalistlər Birliyi (AJB) İdarə
Heyətində baş məsləhətçi, Jurnalist Föndunun direktor müavini, “Vışka”qəzetinin
Ukrayna üzrə xüsusi müxbiri, “İRS” beynəlxalq jurnalının təsisçisi və baş redaktoru,
“Azəri prodakşn”ın baş redaktoru işləyib. Bu illər ərzində onun təşəbbüsü ilə AJB-nin
Naxçıvan Muxtar Respublikası bölməsi yaradılıb, Abşeronun Nardaran kəndində
Beynəlxalq Jurnalist Evinin tikintisi üçün SSRİ Jurnalistlər İttifaqından maliyyə vəsaiti
ayrılmasına nail olub, ADU-nun üstündən yabançı ad M.Ə. Rəsulzadə ismilə əvəzlənib,
“Əməkdar Jurnalist” fəxri adı bərpa edilib və s. Sumqayıt hadisələrinin əsl səbəbkarları
onun jurnalist araşdırmasında öz əksini tapıb və Türkiyə mətbuatında işıqlandırılıb. Baş
redaktoru olduğu “İRS” jurnalı üçün hazırladığı aktual materiallara görə HUMAY
mükafatın layiq görülüb.
Ş.Nəzərli Qarabağ separatçılarının cürət tapdıqları 1989-cu ildə AJB-nin
tapşırığı ilə ölkənin rayon və çoxtirajlı qəzet redaktorlarından ibarət (40 nəfər) heyətə
rəhbərlik edərək, SSRİ Jurnalistlər İttifaqının təşkilatçılığı ilə keçirilən seminara qatılır.
Bu seminar planına daxil edilmiş tədbirlərdə Moskva tərəfi ermənipərəst mövqelərini
açıq biruzə verdikdə Azərbaycan jurnalistləri etirazlarını bildirirlər. Belə görüşlərin
birində azərbaycanlı jurnalist, siyasi icmalçı Aleksandr Bovindən Qarabağ probleminə
açıq münasibət bildirməsini istədikdə arvadı gənc erməni qızı olan A. Bovin deyir: ”Açıq
sualınıza açıq cavabım belədir: mən erməniləri dəstəkləyirəm!” Bu cavabdan sonra
tədbir iştirakçıları A.Bovinin simasında Moskvanın birtərəfli siyasətinə qarşı etiraz
səslərini ucaldırlar. Beləliklə, tədbirdə stress yaşanır, iştirakçılardan olan bir çoxtirajlı
qəzet redaktoru ürəyindən yapışır… Tezliklə Bakıya qayıdan jurnalistlər onun ürək
tutmasından vəfat etməsi xəbərindən sarsılırlar…
Ş.Nəzərli 1990-cı il faciəsində M.Qorbaçovun mənfur siyasətini ifşa etmək
məqsədilə yanvar qırğınını əks etdirən fotosənədləri, o zamankı Ali Soveti sədrinin və
Şexülislamın bəyənatlarını 96 zərf halında toplayaraq, AJB –nin təşkilatçılığı ilə yanvar
ayının 26-da gizli yollarla risq edərək Mahaçqalada poçt vasitəsilə SSRİ-nin bütün iri
partiya təşkilatlarının ünvanına yola salır. Çünki fevralın 6-da SovİKP MK-nın plenumu
olacaqdı və iştirakçı KP funksionerləri cinayətkar Qorbaçovla üzləşəcəkdilər.
Jurnalist Ş.Nəzərli Moskvada yaşadığı müddətdə böyük çətinlikləri və süni
maneələri dəf edərək azərbaycan diasporunun orqanı olan və peyk anteni ilə yayılması
nəzərdə tutulan “AA TV” kanalının Rusiya Federasiyasının Dövlət qeydiyyatından
keçirməyə nail olub. Lakin diaspordan və respublika daxilindən kanalın fəaliyyəti üçün
heç bir yardım, dəstək göstərilməyib…O, KİV-də mütəmadi çıxış edir, jurnalist yazıları
müsabiqələrində dəfələrlə I yerə layiq görülüb.
Fotoqraf kimi: Foto sənətinə göstərdiyi həvəs çoxlu sayda mənalı və keyfiyyətli
şəkillərin yaranması ilə nəticələnib. İlk foto sərgisi 2009-cu ildə Yazıçılar Birliyində təşkil
olunub. Müəllifin fərdi foto sərgiləri sonra Azərbaycan Fotoqraflar Birliyində, Azərbaycan
Mətbuat Şurasında, Rusiya Federasiyasının Azərbaycandakı səfirliyinın Mədəniyyət
Mərkəzində və V.Səmədova adına sərgi salonunda reallaşıb. Ş.Nəzərli “Azərbaycan
rəssamlarının foto portetləri” adlı sərgisində 55 sənətkarın iriölçülü portretini
nümayişdən sonra özlərinə hədiyyə edib. Foto sənətinin peşəkar və operativ təbliğinə
görə AYB onu “İlin fotoqrafı”(2011) nominasiyasının qalibi kimi təltıf edib.Bu il may ayının 31-də 75 yaşı tamam olacaq Ş.Nəzərli hazırda Elm və Təhsil Nazirliyi
Geologiya və Geofizika İnstitutunda İctimaiyyətlə əlaqələr şöbəsinin rəhbəri vəzifəsində
işləyir.
*** *** **
Sadalanan faktlar kamil bir insan obrazının mənzərəsini yaradır. Bu mənzərədə
fədakar bir vətəndaş, yazıçı, jurnalist və fotoqrafın yorulmaz əməyinin, tükənməz
istedadının şahidi oluruq. Əslində essenin ekzpozisiyasında Şirməmməd Nəzərliyə
məxsus bütün mesajları oxuduq. Buna baxmayaraq, bəzi məqamlarına görə pərdə
arxasında qalan bir yazıçı, bir dramaturq obrazının da tablosunu çəkmək istərdik. Ona
görə də müəllifin müxtəlif ədəbi janrlarada tam fəaliyyəti barədə olmasa da, bir teatr
mürəxəssisi kimi Ş.Nəzərlinin bir neçə dramaturgiya nümunəsi haqqında söz deməyi
lazım bildim.
Bu, İlahi bir qismətdir, Alın yazısıdır, ondan adlamaq olmur. Qələm adamları da
seçilmişlərdir, çünki ötürmə missiyaları var. Hər kəs ali təhsilli ola, elm qazana bilər,
amma istedad İlahi bir mükafat, məsuliyyət, ömürlük bir ağır yükdür. Onu şərəflə
daşımaq hər adama nəsib olmur. Şirməmməd Nəzərli bu ağır yükün altında əzilmədi,
onu şərəflə daşıdı, günümüzə çatdırdı, sabaha bir pəncərə açdı missiyası belə
müəyyənləşdirildiyi üçün! Ali missiya da bunu tələb edir. Əgər qələmə sarılmısansa,
dünənə işıq salmalı, bu günü təsvir etməli, sabaha mesaj ötürməlisən. Ş. Nəzərli bizə
nə dedi, ondan sabaha nə əmanət qalır?
Şirməmməd Nəzərli, bir yazıçı kimi, insanlara İNSAN obrazını təqdim edir. Güclü
müşahidə qabiliyyəti ciddi seçim hüququ verdiyindən qələmindən süzülən hər bir obraz,
xarakter günümüzlə səsləşir, eyni zamanda, sekulyarlaşır. Onun yaradıcılığında fərdi
problemlər sosial problemlərə çevrilir ki, bu da yaradıcılığını məişərçilikdən, daha
doğrusu, yaradıcılığını məişət dramından uzaqlaşdırır.
“Yusifin qəmi” pyesi Moskvada rus və Azərbaycan dillərində çap edilmişdir,
Rusiya Dövlət Duması sədrinin keçmiş müavini Vyaçeslav (Əli) Polosin əsərə ön söz
yazmışdır. Ölkəmizdə din tarixi mövzusunda yazılmış dramaturji materiallar arasında
ideya və fəlsəfi baxımdan seçilən bir əsərdir. Əsərin əsas mənbəyi tarix və müqəddəs
kitabımız Qurani-kərim olduğundan müəllif tarixi faktlara sadiq qalaraq məxəzlərdən
istifadə etmişdir. Bu dram əsəri Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyinin elan etdiyi "Ən
yaxşı pyes" müsabiqəsində qalib gəlmiş iki səhnə əsərindən biridir. Əsərə Sumqayıt
Dövlət Dram Teatrında Əməkdar incəsənət xadimi Bəhram Osmanov uğurla səhnə
təcəssümü vermişdir.
Biz, bir mütəxəssis kimi, bu pyes haqqında bir qədər geniş söhbət açmaq istəyirik.
Ş.Nəzərli din tarixinin maraqlı şəxsiyyətlərindən olan Yusif peyğəmbərin əhvalatından
pyesində istifadə etmiş, onu daxili və zahiri gözəlliyin təcəssümü kimi vizuallaşdırmışdır.
Pyesdə təkallahlığın prinsipial əhəmiyyəti, insan ağlının gücü, Allaha tapınmağın fəziləti,
məhəbbətin saflığı vəsf olunur. Qulluqçulardan İrenin monoloqundan: “Doğrusu, adam
məəttəl qalır, bilmir ki, Yusifin gözəlliyi çoxdur, ağlı üstündür, yoxsa həyası-izzəti
artıqdır,” – cümləsi bir daha anladır ki, Allah sevdiyi bəndəsinə hər cür gözəl məziyyəti
verməyə qadirdir.
Obrazların psixoloji durumu, təsvir olunan xarakterin bütövlüyü elə ilk dialoqda böyük
təəssürat oyadır. Bunu da müəllifin əsas uğurlarından hesab etmək olar. Elə dramturji
materialın gücü də natamam obraz və epizodların olmamasındadır.
Ümumiyyətlə, pyesdə təqdim olunan monoloji, dialoji, polioloji proseslər ağıl və
məntiqin nəticəsi kimi sadə mətndən vizuallığa doğru yön alır. Dramaturq bütün fikir və
məntiq çözümündə İlahi hikmətə sığınır.
Müəllif həyat həqiqətlərini vizuallaşdıranda, ağıl və hikmətin əhəmiyyətini təsdiqləyir.
«Nəfsimə baş əysəm, nemət Sahibinə xəyanət etmiş olaram», – deyən Yusif bütün ruhu,
mənəvi dünyası, ağıl və məntiqi ilə ona həyat Verənə bağlıdır. Müəllif bütün ilahi
gerçəklikləri baş qəhrəmanın dili ilə bir növ sübuta yetirir.
Yusif: “Mən iman məclisində suda üzən balıq kimi sərbəst oluram, ürəyim gülür.
Allahsızların əhatəsində isə qəfəsdəki quşa bənzəyirəm».
Baş qəhrəman qadınla bağlı səhnələrdə çox güclü sınaqlardan keçir, lakin heç bir
halda əqidəsindən dönmür. Qız adlı obraz Yusifə var-dövlət, böyük maddi və mənəvi
imkanlar vəd edir, təqvalı Yusif isə ağlının qüdrəti ilə nəfsinə qalib gəlir.
Yusif: “Yanılma, qız! Gözəl mən yox, Yaradandır. Yaradan gözəl yaradıb. Ulu
Tanrımız gözəl sifətlərindən yalnız bir kiçicik zərrəni lütf qılıb bizlərə minnət qoyaraq
verib».
Yusifin təfəkküründən süzülən bu fikirlər əslində müəllifin söykəndiyi Qurani-kərimdən
su içir. “Əks ilə əsli səhv salmaq” dedikdə, müəllif hər şeyin İlahi qismətdən gəldiyini,
insan həyatının iman qüdrətində qadağa və icazələrə münasibətini açıqlayır. Yusifə
dəlicəsinə vurulan gözəl Züleyxa da səhvini anlayır, kor olmasının səbəbini başa düşür,
günahının dərəcəsini dərk etdiyi üçün daxili özünütəmizləmə prosesinə məruz qalır. Uca
Allahın varlığını, təkliyni, əvəzolunmazlığını təsdiq edən, həm də təqvalı Yusif
peyğəmbərin təmənnasız xidmətini, pak ömrünün “Yusifin qəmi” əsəri nəsri-
vizuallaşdırmanın gözəl nümunəsi kimi müəllifin böyük uğuru sayılmalıdır.
“Memarın taleyi” pyesi bəşəriyyətə yol göstərən nurlu şəxsiyyətlərin məhv
edilməsinə həsr olunub. Məgər bu gün istedadlar məhv edilmirmi? Bunu bizə kim edir?
Elə öz qonşularımız, bizi gözügötürməyənlər, paxıllığı qeyrətinə üstün gələnlər. Məkr və
hiylənin insan həyatını necə məhv etdiyini hamımız aydın görürük. Tac-Mahalı
tikdirənin də qəlbinin gözləri qapandığından, o türk memarının qollarını kəsdirir ki, ikinci
belə bir memarlıq abidəsi tikilməsin. Bu əsərin fabula xəttinin şaxələrində əsas ideyaya
xidmət edən bir sıra ciddi məqamlar və hadisələr var: memarın məhəbbəti, Molinadinin
sədaqəti. Bütün bunlar ürək titrədən hadisələrdən yoğrulub və müəllif onu janrın
xüsusiyyətləri çərçivəsində həll edib.
“Madaqaskar buqələmunu” dramında adi tanışlıqdan başlanan münasibət sonra
daha ciddi siyasi rəng alır. Sən demə, Janna kəşfiyyata göndərilmiş bir cəsusdur.
Üzdəniraq “vətənpərvərlərin” pozğun kimi müsəlman kişilərin qoynuna saldıqları
“gözəlçələr”onlardan informasiya toplayıb, milli mənsubluğunu təsdiq edən zəngin
xəzinələrini – kəşflərini oğurlayıb öz adına çıxaran buqələmunların ifşası çox aktualdır.
İlk baxışda məişət dramı təəssüratı aşılayan pyes, məkan dəyişikliyindən sonra süjet və
hadisə xəttində ciddi dəyişikliyə səbəb olur ki, bu da dramaturji inkişaf üçün mühüm rol
oynayır. Təhlükəsizlik xidmətinin əməkdaşının gəlişi və Jannaya özünü tanıtması ilə
hadisə zirvə nöqtəsinə çatır. Çünki biz bununla baş qadın qəhrəmanın məqsədini və
bununla da müəllifin məqsədini dərk edirik. Deməli, hadisələrin düyünləri artıq açılmağa
doğru getməlidir. Təhlükəsizlik əməkdaşı Jannanın bütün daxili aləmini, onun Malikin
evindən etdiyi oğurluğu, hətta restorandakı yaxınlaşma səbəbini açır.
İki məşhur tarixi şəxsiyyətin həyat və yaradıcılıq faktlar əsasında yazılmış “Mən
haqqı sevirəm” birpərdəli mistik televiziya tamaşasının mətni dilimiz, dinimiz, ölkəmiz
haqqında, o cümlədən, millətimizin tolerant ruhiyyəsi, onun sübutunun L.N.Tolstoyun,
M.Füzulinin simasında səslənməsinə görə və bir çox digər gözəl məziyyyətləri
səbəbindən çox yüksək dəyərləndirilməlidir. Təsadüfi deyil ki, əsər çağdaş dram
əsərlərilə müqayisədə mövzu baxımından yeni göründüyündən müzakirə və
mübahisələrə səbəb olub. Düşünürəm ki, bu, normaldır. Dramaturqun səhnə əsərlərinin
təhlilini aparmış AMEA Ədəbiyyat İnstitutunun elmi əməkdaşlarından biri Şirməmməd
Nəzərlinin “Mən haqqı sevirəm” pyesi haqqında yazıb: ”Ş.Nəzərli bütün gücünü bizi
Azərbaycan şairi Füzulinin müdrikliyi, sənəti qarşısında öz cahilliyini, puçluğunu anlayan
rus yazıçısı Tolstoyun halına acımaq üçün səfərbər edir. Və buna nail də olur. Doğrudan
da, böyüklüyü ilə bir dünyaya sığmayan Tolstoyu dramaturgiyamızda “Hədiqətüs-süəda”
əsəri barəsində “qəhrəmanın da dünyada yeganədir, haqqında yazılmış əsər də”
düşüncəsində görüncə bu nəhəng yazıçısının halına acımamaq olmur…”
Hazırda ABŞ-da yaşayan digər bir müstəqil ədəbiyyat araşdırıcısı Ramik
Cəfərzadə “Mən haqqı sevirəm” əsərinin incəliklərini təqdir edir, bu cür mövzuya hər
qələm sahibinin müraciət etməməsini vurğulayır, eyni zamanda, belə bir cəhəti də qeyd
etməyi lazım bilir ki, pyesdə M.Füzulinin mənsub olduğu millət barədə dedikləri hazırda
azərbaycanlılarmızın düşüncələrilə üst-üstə düşür, lakin yaxşı olardı ki, müəllif bu
məziyyəti MİLLƏT yox, ÜMMƏT baxımından təqdim edəydi…
Əsərdə rus yazıçısı L.Tolstoyun çətin axirət imtahanı öncəsi durumuna görə
M.Füzulinin onun üçün etdiyi dualar qəlbi titrədir, alicənablıq, insansevərlik dərsliyi kimi
yaddaşa hopur.
Müasir Azərbaycan ədəbiyyatında öz yolu və uğurları ilə seçilən Firuz Mustafa
dramaturgiyamız barədə hesabat xarakterli araşdırmasında milli-mənəvi dəyərlərə
söykənərək qiymətli səhnə əsərləri yaratmaqda seçilən həmkarları sırasında
Şirməmməd Nəzərlini də xüsusi qeyd edir. Sadalanan və deyilməyən rəylər bir daha
göstərir ki, müəllifin səhnə əsərləri diqqətə layiqdir. Biz isə təəssüf edirik ki, müəllif
dərin mətləblərə söykənən bu əsəri yalnız mistik televiziya film-tamaşa formatında
təqdim edir, teatr həvəskarlarını sanki feyziyyabdan məhrum qoyur. Deyirəm, bəlkə
müəllif hazırda TV lərdə kifayət qədər vaxt zəbt edən bəzi zəif serialların mövcudluğuna
etirazını yeni təklif kimi bu yolla verir?
Sonda onu da deməliyik ki, Şirməmməd Nəzərlinin çoxşaxəli və maraqlı nəsr
yaradıcılığı haqqında geniş tənqidçi sözünə bu gün ehtiyac duyulur.
Rafiq Rəhimli, Əməkdar mədəniyyət işçisi, “Qızıl Kitab” mükafatı laureatı