Media
Sarıqamış əməliyyatının uğursuzluğundan sonra rus əsarətinə düşən minlərlə Osmanlı əsgəri ölümün tüğyan etdiyi Nargin adasına köçürüldü. Yolda yeni başlayan işgəncə və pis şərait əsirlik günlərində hədsiz dərəcədə artdı. Quraq, susuz, ilanlarla dolu Nargin Osmanlı əsgərlərinin məzarına çevrildi. Əsirlik günlərində çətin və qeyri-sağlam şəraitdə sağ qalmağa çalışan əsgərlərin bir qismi adadan qaça bilsə də, əksəriyyəti şəhid olub.
Döyüş zamanı bir çox cəbhələrdə böyük fədakarlıqlar edərək döyüşən Osmanlı həm parlaq qələbələr, həm də böyük məğlubiyyətlər yaşayıb.
◾ Bunlardan ən əhəmiyyətlisi Sarıqamış Əməliyyatı idi. Minlərlə əsgərin şəhid olduğu əməliyyatın sonunda minlərlə əsgər rus sıralarına əsir düşərək qaranlıq səfərə çıxıb. Bu əsgərlərin xeyli hissəsi Nargin adlanan adaya aparılıb.
◾ Birinci Dünya Müharibəsi illərində əsirlərin saxlandığı şəraitə görə Azərbaycan türkləri tərəfindən ‘Arsa-ı Kərbəla’ və ‘Məkbər’ kimi müxtəlif adlar verildiyi üçün Nargin ilanlarla məşhur olduğu üçün “İlan adası” adlandırılmışdı.
◾ Sarıqamış əməliyyatından sonra ruslar Xəzər dənizində, Bakıdan dəniz yolu ilə 45 dəqiqəlik məsafədə yerləşən 3,5 kvadrat kilometrlik Nargini hərbi əsirlərin saxlandığı düşərgəyə çevirdilər.
◾ Nargin adasındakı türk əsgərlərinin əhəmiyyətli bir hissəsi susuzluqdan, aclıqdan və ilan zəhərlənməsindən öldü, bəziləri isə rus əsgərləri tərəfindən güllələndi.
◾ Sonrakı dövrdə ada hərbi məqsədlər üçün istifadə edilmiş və burada hava hücumundan müdafiə bölmələri yerləşdirilmişdi. Sovet İttifaqının dağılması ilə ada boşaldı və tərk edildi.
◾ Bu gün Azərbaycan Müdafiə Nazirliyinin nəzarətində olan Nargin yalnız tarixi mayak kimi fəaliyyətini davam etdirir, mülki şəxslərin adaya daxil olmasına icazə verilmir.
◾ Şərq cəbhəsində, xüsusilə Sarıqamışda ruslara əsir düşən Osmanlı əsgərləri Cəhənnəm adası kimi tanınan bu yerdə saxlanılırdı.
◾ Adada saxlanılan məhbuslar arasında tanış bir ad var idi. Əsirlərin bir qismi azərbaycanlıların köməyi ilə adadan qaça bilib. Sağ qalanlardan biri də Türkiyə aviasiya tarixinin önəmli adlarından biri olan Vecihi Hürkuş idi.
◾ Birinci Dünya Müharibəsində Türkiyə donanmasının Qara dənizdəki Rusiya limanlarını bombalaması ilə başlamış və Qafqaz Cəbhəsindəki qarşıdurmalarla davam etmişdir. 1917-ci il dekabrın 15-də faktiki olaraq sona çatan Türkiyə-Rusiya müharibələrində minlərlə türk əsgəri ruslara əsir düşdü.
◾ Omsk, Tomsk, İrkutsk, Uralsk, Samara, Kazan, Nijni Novqorod, Horkov, Bakı və bəzi şəhərlərdə xüsusi düşərgələrə aparılıblar.
◾ Döyüş meydanlarında əsir düşən türk əsgərlərinin yaşadıqları çətinliklər və sıxıntılar artıq Rusiyaya köçürüldükləri zaman başlamışdı.
◾ Yaralı əsgərlər və nizami əsgərlər bir yerdə saxlanılır, ümumiyyətlə Qafqaz ermənilərinin nəzarəti və idarəsi altında olan əsirlər balıq dəfinələri şəklində vaqonlara mindirilir, işgəncələrə məruz qalır, ac-susuz olaraq əsgərlərin nəzarəti altında yola salınır, əsasən ermənilər.
◾ Ruslar tərəfindən əsir götürülən türklərin Tiflis və Bakı kimi şəhərlərə gətirilməsi onsuz da siyasi və hərbi cəhətdən ağır vəziyyətdə olan Çar administrasiyası üçün ciddi problem idi.
◾ Bunun səbəbi Qafqaz xalqının əhəmiyyətli bir hissəsinin din və etnik mənsubiyyətə görə əsir olan türklərlə eyni kökdən olması və onlara kömək etmək fikrində olması idi.
◾ Belə qarışıq bir şəraitdə rus çarlığı çətin vəziyyətdə olan türk məhbusların xalqa birləşdirici təsirini nəzərə alaraq, xüsusilə ictimaiyyətin diqqətindən kənarda və riskin olmadığı yerlərdə əsir düşərgələri qurmağı planlaşdırırdı.
◾ Əvvəllər ağır cinayətkarların saxlandığı həbsxana kimi istifadə edilən və pis şəraitdə olan Nargin adası da bu məqsədə uyğun hesab edilib.
◾ Nargin adasında türk məhbusların həbsi Azərbaycanda ciddi reaksiyaya səbəb olub. Xüsusilə qəzetlər türk əsgərlərinin azad edilməsini tələb edirdilər.
◾ Azərbaycan türkləri əsirlərin adadan qaçmasına kömək etmək üçün ciddi səy göstərdilər. Səkkiz türk əsir zabiti 1915-ci ilin iyul və avqust aylarında “Türk bayramı”nda şəhərdə qalıb və bir daha geri qayıtmayıb. Çünki onların İrana qaçmasına icazə verilib.
◾ Qafqaz türk gənclərinin təsis etdiyi “Qafqaz Müsəlman Tələbələri Komitəsi” türk məhbusların oğurlanmasında şəxsən iştirak edib.
◾ Yenə inqilabdan sonra açılan və əsirlərə yardım edən cəmiyyətlərdən biri də ‘Kömək (Kömək) Yoxsullar Cəmiyyəti’ idi. Onun əsas məqsədi Azərbaycanda, xüsusilə Nargin adasındakı türk məhbusların ehtiyaclarını ödəmək olub.
◾ Bu yardımlar sayəsində Birinci Dünya Müharibəsində əsir düşərək Bakıya və Nargin adasına gətirilən Anadolu türkləri müəyyən qədər yaralarını sağalda bildilər.
◾ Türk ordusunun Bakıya daxil olmasından sonra Azərbaycandakı türk əsirlərinin vəziyyəti yaxşılaşdı və Azərbaycan türklərinin yardımı 1918-ci ildə Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra da davam etdi.
◾ Adaya gətirilən ilk məhbuslara samanla doldurulmuş döşəklər verildi. Sonra gələnlər üçün çarpayı, yorğan, yastıq, hətta döşək də yox idi, düz quru odun üstündə uzanırdılar. Düşərgədə yeməkxana və camaşırxana yox idi.
◾ Müntəzəm olaraq dərmanlama olmadığı üçün düşərgənin şəraiti gigiyenik cəhətdən yaxşı deyildi. Nəhəng Nargin adasında məhbusların istifadə edə biləcəyi iki tualet var idi.
◾ Dəniz kənarında divarları və damları olmayan son dərəcə çirkli, xüsusilə gecə vaxtı bu tualetlərdən istifadə etmək son dərəcə təhlükəli idi, çünki dənizə düşmə riski var idi.
◾ Əvvəllər həyatlarında bu qədər qeyri-sağlam və pis şəraitdə yaşamayan Osmanlı əsgərləri Nargindəki pis şəraitə görə sağlamlıqlarını itirdilər.
“Ölü məhbusları basdırdıqlarını eşitdiyimiz yerə baxmaq və ziyarət etmək üçün adanın şimal ucuna getdik. Oradakı yeganə açıq çuxura yaxınlaşdıq. Yarıya atılan ölüləri dolğun çuxura qalın əhəng qatı səpildiyi üçün saya bilmədik. Əsgərlər deyirdilər ki, çuxurlar əlli nəfər üçün qazılır və dolu olanda bağlanır. İndi biz ölümlə həyat arasındakı fərqi görmə duyğusundan məhrum olanlara qayıdırıq”.
Xəyalə Rəis
Medianews.az
